Salgın, kadın ve erkek arasındaki ekonomik uçurumu artırabilir

Yaşadığımız salgın günlerinde Türkiye’de sektör etkileri bazında kadınların erkeklere göre daha fazla iş kaybına uğradıkları gözleniyor. Ayrıca erkekler, güvenceli işlerini kaybettiklerinde güvencesiz işlerde çalışmaya ya da iş aramaya devam ederken kadınlar, iş kaybından sonra daha yüksek oranda iş aramaktan vazgeçiyor ve işgücünün dışına çıkıyor. Uzmanlar, koşullara özgü önlemler alınmadığı takdirde, çalışma koşulları ve işgücü durumları bakımından kadın ve erkek arasındaki mevcut açıkların artabileceğine dikkat çekiyor. Boğaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Murat Koyuncu, Boğaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü emekli öğretim üyesi Prof. Dr. Şemsa Özar ve Ankara Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyesi Doç. Dr. Emel Memiş; ev içi emeği, dışarda çalışmaya devam eden kadınların durumu ve salgının kadın istihdamına etkilerine yönelik sorularımızı yanıtladı.

Ev içi emeği nedir? Şu anki salgın gibi ekonomik etkileri olan kriz durumlarında evde kadınlardan neler bekleniyor? Özellikle 65 yaş üstü ve 20 yaş altı bireylere getirilen sokağa çıkma yasağından sonra ev içinde neler değişti?

Emel Memiş: Ev içi emek en genel bir tanımlamayla yaşamsal ihtiyaçların karşılanmasını sağlayan üretim faaliyetleri diyebiliriz. İlk akla gelenler günlük faaliyetler, yemek pişirme, ev temizliği, bulaşık, çamaşır yıkama, ütüleme gibi işler. Bazıları için ev içi emek; eve su taşıma, yakacak temin etme, bazıları için sebze, meyve yetiştirme, hayvan besleme gibi faaliyetleri de içerir.  Gündelik işler, yaşamın yeniden üretilmesi için yerine getirilmesi gereken tüm faaliyetleri düşünmeliyiz; örneğin çocuğunuzun ödevlerinin ve sosyal etkinliklerinin takibi, doğum günü kutlamalarının organize edilmesi ve tüm hazırlıkların yapılması, hanede yaşayan bireylerin ve diğer canlıların bakımı; çocuk, yaşlı, engelli kişiler başta olmak üzere tüm hanehalkının her gün, güne başlayıp sürdürmeleri için yapılan tüm işler... Eğer iktisat bilimini, insan yaşamının sürdürülmesi, yaşamsal ihtiyaçların karşılanması ve insanların daha iyi bir yaşama kavuşması gibi insan odaklı kavramlar etrafında tanımlıyorsak bu yaşamsal ihtiyaçların üretimi, nerede gerçekleştiğinden bağımsız olarak ister ev içinde ister ev dışında yerine getirilsin, iktisadın inceleme alanına girmeli diye düşünüyoruz.

Şu anki salgın gibi kriz durumlarında evde kadınları nelerin beklediğini anlamak için evdeki iş bölümüne bakmak gerekiyor. Ev içi iş bölümü zaten eşitsizdi, çoğunlukla kadınlar tarafından yerine getiriliyordu bu hizmetler. Kriz durumlarında iktisadi şokların olumsuz etkilerinin, ev içi emek faaliyetleriyle telafi edildiğini gösteren bulgular var elimizde. Örneğin, hane bireylerinin işsiz kalması ve gelirinin azalmasıyla ev içi emek yükü artıyor, satın alınamayan mal ve hizmetler çoğunlukla kadınlar tarafından hane içinde üretiliyor. Özellikle düşük gelirli, yoksul hanelerde yaşayan kadınların yaşamlarındaki eşitsiz iş yükü daha da artıyor. Ayrıca, 80’lerden itibaren uygulanan kamu harcamalarının kısıtlanması ve özelleştirmeye dayalı ekonomi politikaları sonucunda da ekonomik kriz dönemlerinde alınan önlemler önce kamusal harcamalarda yapılan kısıtlamalar şeklinde oldu. Artan oranda da bu kesintiler, sağlık ve eğitim gibi kamusal bakım hizmetlerini etkiledi. Bu eğilim; kadınların hane içinde sağladığı hizmetleri, çocukların, yaşlı ve hastaların bakımı gibi “sorumlulukları” artırıyor. Bugün de kadınlardan beklenen önceki ekonomik krizlerde olduğu gibi artan bu iş yükünü üstlenmeleri. “Evde-kal” günlerinde ekonomik krizlerin yarattığı etkilerin ötesinde bir durum yaşanıyor aslında.  Piyasadan sağlanan ihtiyaçların örneğin çocukların eğitim hizmeti, bakım hizmeti gibi hizmetlerin neredeyse tamamını evde karşılamak durumundayız.

Şemsa Özar: Ev içi emeğe “görünmeyen emek” diyoruz biz feminist iktisatçılar. Yani ne toplumsal olarak tanınıyor ne de çoğunlukla aile içinde bir itibar görüyor. Sanki görünmeyen bir el evlerdeki her işi yapıyor gibi. İş yasalarında da bir hükmü yok. Örneğin, iş yasalarına göre 8 saatin üzerinde çalıştığınız zaman fazla mesai ücreti alırsınız. Bir işçi için azami çalışma süresi tespit edilmiştir. İleri yaşta emeklilik hakkınız vardır. Ev içi emek konusunda ise bu sorgulanmıyor hiç. Kadınların saat kısıtı olmadan evin her işini yapması, kendisini ev işlerine adaması ve bundan hiç şikâyet etmemesi bekleniyor. Bunlar onun doğal görevi imiş gibi davranılıyor. Bu durum, Emel’in anlattığı kriz dönemlerinde daha da açığa çıkıyor. Şu anda içinde bulunduğumuz dönem de bir kriz dönemi. İşyerlerinde üretim düşüyor, bazılarında durdu; evlerde ise kadınlar fazla mesaide.

Herkes evde, 65 yaş üstü ve 20 yaş altı sokağa da çıkamıyor. Ailelerden hijyene daha dikkat etmeleri isteniyor, çocuklar internet üzerinden eğitimde ama evde o düzeni kurmak ve takibini yapmak gerekiyor. Bazı evlerde hane halkına, salgın öncesi ayrı yaşayan daha çok ileri yaştaki akrabalar da katılmış durumda. Yani hem ailenin kompozisyonu hem de ailedeki iş yükü değişmiş durumda. İş yükü dağılımında değişim oluyor mu, kestirmek zor. Bir yandan da salgın öncesine göre ev halkının birbirinin yaptığını gözlemleme olasılığı arttı. Hatta bazı işler gün içinde yetişmediği için erkekler yapmak zorunda kalıyor. Bundan iyi bir şey çıkar mı bilmiyorum. Belki en azından evdekilere kadınların ne denli çalıştıklarını görme ve anlama fırsatı doğmuş olur.

Murat Koyuncu: Ben o açıdan çok da umutlu değilim açıkçası… Tabii, evde kalan erkekler de kendilerine göre önemli işler yapıyorlar muhtemelen! Mesela kadınlar tarafından yapılan ev işlerini eleştiriyorlardır bolca, ya da televizyon izleyip bağırıp çağırıyorlardır! Şaka bir yana, yerleşmiş cinsiyet rollerinin değişmesi için herhalde bu krizden daha fazlası gerek... Ve ev içi şiddet doğrudan bizim ele aldığımız bir konu olmasa da erkek şiddetinin bu dönemde arttığını tahmin etmek güç değil.

“Sağlık çalışanları, tükenmişliğin ötesinde hayatta kalma sorunuyla karşı karşıya”

Peki dışarda iş hayatına devam eden kadınlar salgınla birlikte ne tür zorluklarla karşılaştılar? Şu an ön plana çıkmış gıda ve sağlık gibi sektörlerde kadın istihdam oranı nedir? Bu sektörlerde salgınla beraber iş yükü anlamında ne tür değişimler gözlemleniyor?

Şemsa Özar: Türkiye’de her ülkede olduğu gibi kadın meslekleri ve erkek meslekleri oldukça ayrışmış durumda. Kadınlardan beklenen bakıma yönelik hizmet işlerinde çalışmaları: öğretmen, hemşire, çocuk ve yaşlı bakıcısı olmaları. Bir anlamda, evde yaptıkları işlerin uzantısı olarak görülen üretim ve hizmet alanlarında çalışmaları bekleniyor. Gıda ve sağlık sektörleri de bunların arasında. Sağlık çalışanlarının dörtte üçü kadınlardan oluşuyor. Sağlık profesyonelleri içinde de diğer alanlardan çok farklı biçimde kadınların oranı yüzde 60’ın üzerine çıkıyor. İmalat sanayi, gıda sektöründe çalışanların üçte biri, tarım sektöründe ise çalışanların yarısına yakınını kadınlar oluşturuyor (yüzde 45’i). Ayrıca bu sektörler, toplamda kadın istihdamı içinde önemli bir paya sahip. Bu süreçte sağlık sektöründe hasta sayısındaki hızlı artış ve alınması gereken sıkı önlemler söz konusu olduğunda fiziksel olduğu kadar duygusal emeğin de artış göstermiş olacağını tahmin etmek zor değil. Zaten, hemşire ve doktorlarla yapılan söyleşiler bu durumu açıkça ortaya koyuyor. Kadın istihdamının yoğunlaştığı sağlık, perakende, bankacılık, finans gibi hizmet sektöründe, imalattan farklı olarak hizmeti alan ile yüz yüze geliniyor. İşverenler çalışanlarının müşteriyle iletişimde hizmetin satılabilmesini sağlamak için belli tavır ve duygular göstermelerini istiyor. Buna “duygusal emek” diyoruz. Covid-19’dan önce yapılan araştırmalar duygusal emeğin yoğun olduğu iş alanlarında çalışanların tükenmişlik sendromu yaşadıklarını gösteriyordu. Şu anda sağlık sektöründe bu durumu açıkça izliyoruz. Tükenmişliğin de ötesinde hayatta kalma sorunu ile karşı karşıyalar.

Emel Memiş: İşgücü piyasasında çalışmaya devam eden kadınlar: birincisi iş yaşamında sahip oldukları çalışma koşullarına; ikincisi evde çocuk, yaşlı bakıma ihtiyaç duyan fertlerin sayısına, yaşına, ihtiyaçlarının yoğunluğuna; üçüncüsü hane içi iş bölümünün ne denli eşitsiz olduğuna; dördüncüsü halen piyasadan veya akraba/akraba olmayan çevresinden sağlayabildiği ev içi hizmetlerin olup olmadığına bağlı olarak salgının yarattığı farklı zorluklarla karşı karşıya kaldılar. Tabii bir de halen piyasada çalıştığı işini evinden sürdürme olanağı olup olmadığına bağlı değişen zorluklardan söz etmek mümkün.

“Sosyal güvenceli işlerde çalışma oranı kadınlarda erkeklere kıyasla daha düşük”

Kadın istihdamı açısından Türkiye’ye ilişkin nasıl bir genel tablo çizebiliriz? Kayıt dışı istihdamda kadınların sayısının fazla olmasının temel sebepleri nelerdir?

Emel Memiş: Türkiye’de yaklaşık olarak her on erkekten altısı istihdamda yer alırken kadınlarda bu rakam kabaca onda üç diyebiliriz. Dünya ortalamasının altında bir düzeyle kadınların işgücüne katılım oranı, (%34,4) erkeklere kıyasla (%72) çok düşük düzeyde. Ayrıca işgücüne katıldıklarında kadınların işsiz havuzunda yer alma durumu, erkeklere kıyasla daha yüksek. İşsizlik oranı 2020 yılı ocak ayı verilerine göre kadınlarda %16,3 düzeyinde, erkeklerde %12,6 düzeyinde. İşgücü dışında kalan yaklaşık 20 milyon kadının neredeyse yüzde altmışı ev işleriyle meşgul olma sebebiyle işgücüne katılmadığını belirtiyor. Kadınların işgücüne katılımları, küçük çocuk sahibi olup olmadıkları veya evlerinde bakıma ihtiyacı olan diğer kişilerin olmasına bağlı olarak değişim gösteriyor. Çocuksuz kadınlar, çocuklu kadınlara göre daha yüksek istihdam oranına sahip; erkeklerde bunun tersi gözleniyor. Çocuk bakım hizmetlerine yaygın erişim olmaması, sadece kadınlara tanınan doğum izni yerine hem erkeklerin hem kadınların kullanabileceği ebeveyn izinleri gibi daha eşitlikçi bir yasal mevzuatın bulunmaması, fiili durumu dönüştürecek etki oluşturamıyor. Ayrıca çalışma koşullarının ve iş sözleşmelerinin düşük ücretli, geçici nitelikleri, kadınların istihdam oranının düşük kalmasına neden oluyor. Kadınlar istihdamda yer aldıklarında büyük oranda hizmetler ve tarım sektöründeki işlerde, daha çok da eğitim, sağlık ve bakım hizmetlerinde çalışıyorlar.

Murat Koyuncu: Sosyal güvenceli işlerde çalışma oranı kadınlarda erkeklere kıyasla daha düşük. İstihdamda yer alan kadınların %42’si kayıt dışı işlerde, tarım sektöründe çalışan kadınların ise neredeyse tamamı herhangi bir sosyal güvenceye bağlı olmadan çalışmayı sürdürüyor. Emel’in söylediği üzere, tarımı bir kenara bıraktığınızda kadınların en çok hizmet sektöründe ve kayıt dışı çalışan kadınların da en çok sağlık-bakım ve yeme-içme hizmetlerinde çalıştığını görüyorsunuz. Kadınların bu tür iş alanlarında toplulaşmasının nedenleri, bir yandan bazı mesleklerin kadına uygun görülmesi, ve diğer yandan da ev içi yükleri nedeniyle çalışma hayatı açısından daha esnek olan işlerde çalışmak zorunda olmaları… Bir de ücretler tarafındaki eşitsizlik var: İş yaşamında cinsiyete dayalı meslek ve sektörlere göre ayrımın kalıcı olması, kadınların yönetici ve idari sorumluluğu olan pozisyonlara yükselmesinin önündeki engeller kazançlarını da etkilemekte ve cinsiyete dayalı ücret açığı özellikle kadın yoğun sektör ve mesleklerde kadınların aleyhine yükseliyor.

Şemsa Özar: Murat’ın da belirttiği gibi kadınlara karşı ayrımcılık ev içinden başlıyor, ev dışındaki işlere uzanıyor. İşveren de kadınları eve ekmek götüren ailenin esas kişilerinden biri olarak değil, ikincil çalışan olarak gördüğü için düşük ücret vermekte beis görmüyor; yükseltmelerde erkeklerle eşit muamele yapmıyor. Birçok farklı ülkede yapılan araştırmalar şunu gösteriyor: Kadınların yoğun olduğu meslekler aşağılanıyor, ücretler erkeklerin çoğunlukta olduğu sektörlere göre düşük, çalışma koşulları kötü.

“Yaptığımız tahminlere göre 1 milyon 350 bin kayıt dışı çalışan işsiz kalacak”

Salgın, bu çizdiğiniz genel tabloyu nasıl yönlendirecek? Salgından en çok kayıt dışı çalışmanın yoğun olduğu firmalar mı etkilenecek?

Murat Koyuncu: Biz genel itibariyle eşitsizliklerin çoğalmasını ve her alanda kriz öncesine göre daha kötü bir tablonun oluşmasını bekliyoruz. Kayıt dışı ile ilgili olarak ise ilk etapta şunu söylememiz gerekir: Kayıt dışı çalışanı çok olan firmalar genel itibariyle krizlerden daha çok etkilenecek tipte firmalardır, çünkü bunlar genellikle küçük ve orta ölçekli işletmeler olup kendilerini bu tip krizlere karşı koruyacak birikimleri yoktur. Bu firmalar kriz nedeniyle zorlanmaya başladıklarında da en kolay azaltacakları maliyet kalemi kolayca işten çıkarabilecekleri kayıt dışı çalışanları olur.

Ancak bu salgının diğer ekonomik kriz durumlarına göre farklılaştırıcı bir özelliği var: İktisadi bir sebepten başlayan krizlerde, belki bazı lüks tüketim mallarına olan talep daha kötü etkilenir; ama insanların gelirleri toptan azaldığı için piyasadaki tüm mal ve hizmetlere olan talepte toptan bir azalma görülür. Bu salgının etkisi ise oldukça asimetrik: İnsanlar evden çıkamadığı için veya diğer insanlarla bir araya gelmek tehlikeli olduğu için artık tüketimi mümkün olmayan mal ve hizmetler var; örneğin turizm, kültür ve dışarıda yeme-içme harcamaları... Dolayısıyla en çok etkileneceğini düşündüğümüz sektörler de bunlar. Ve Türkiye’de bu sektörler tarım dışı sektörler arasında en yüksek kayıt dışı çalışan oranına -inşaat ile birlikte- sahip olanları oluşturuyor. Yani gerek firmaların özellikleri gerekse de en çok etkilenecek sektörler göz önünde bulundurulduğunda kayıt dışı çalışanların en ağır etkilenecek kesimlerden olduğunu görüyoruz. 

Şemsa Özar: Yaptığımız tahminlere göre ki bu iyimser bir senaryo ile yapılmış bir tahmin, 1 milyon 350 bin kayıt dışı çalışan işsiz kalacak. Bu işçilerin 700 bini kadın olacak.

“Kriz dönemlerinin sonunda güçlü kesimler, güçsüz kesimler kadar kayıp yaşamıyor”

Salgın, ekonomik anlamda kadın ve erkek arasındaki uçurumu artırabilir mi? 

Şemsa Özar: Buna şimdiden bir şey söylemek güç tabii ama bazı tahminlerde bulunabiliriz: Artan ev içi iş yükünün eşitsiz biçimde üstlenilmesi kadın ve erkek arasındaki farkın artmasına yol açıyor. Ev içinden zaten bahsettik.  Kadınların üstlendiği işlerin hacmi ve yoğunluğu artmış durumda. Ücretli işlerde hangi sektörlerin etkilendiğine bağlı olarak değişimler yaşanacak. Ancak, genel olarak, tarihsel deneyimler şunu gösteriyor: Kriz dönemlerinin sonunda güçlü kesimler güçsüz kesimler kadar kayıp yaşamıyor; hatta bazen krizden menfaat elde edenler olduğunu görüyoruz. Bu durumda, güçsüz kesimlerin örgütlülüğü ve hakları için mücadele etmeleri önemli tabii. Patriyarkal kapitalist toplumlarda erkekler ve sermaye güçlü, ama kadın mücadelesini de yabana atmamak lazım.

Emel Memiş: Şemsa’nın açıkladığı değişimlere ekleyebileceğimiz bir başka husus da resmi istatistiklerin yakalamadığı koşulların kriz durumlarında nasıl değiştiği olabilir. Örneğin, bu tür dönemlerde resmi işsizlik rakamlarında doğrudan göremediğimiz etkiler gerçekleşiyor. Çalışmak isteyip de uzun süre iş aradıktan sonra bulamadığı için aramaktan vazgeçen kadınların sayısında erkeklere kıyasla daha yüksek düzeyde artış gözleniyor. İşlerini kaybetmeyen çalışanlar bazen daha düşük ücretlerde daha kısa süreli veya bazen daha uzun saatler çalışmaya razı olmak durumunda kalıyorlar. Sektör etkilerine bağlı olarak kadınların erkeklere göre daha fazla iş kaybına uğradıkları gözleniyor. Ayrıca erkekler güvenceli işlerini kaybettiklerinde güvencesiz işlerde çalışmaya ya da iş aramaya devam ederken kadınlar iş kaybından sonra daha yüksek oranda iş aramaktan vazgeçiyor ve işgücünün dışına çıkıyor. Krizin bu tür etkileri olduğu göz önünde tutulup farklı koşullara özgü önlemler alınmadığı takdirde, çalışma koşulları ve işgücü durumları bakımından kadın ve erkek arasındaki mevcut açıkları artırabilir. 

“Toplumsal cinsiyet eşitliği için erkeklerin ve özel sektörün yapabileceği çok şey var!”

Kadın emeğinin toplumsal cinsiyet açısından eşit ve adil biçimde değerlenmesi için sizce ne tür önlemler alınmalıdır?

Şemsa Özar: Türkiye’de gerek kadın bakış açısına sahip araştırmacılar gerekse kadın hareketi bu konuda çok çalışma yaptı ve yıllar içinde çok sayıda kampanya yürüttü; özgürlükçü ve eşitlikçi bir topluma kavuşabilmek için öneri ve taleplerde bulundu.

İnsanların yaşamlarının ev ve iş diye kesin çizgilerle ayrıştırdığınızda kadınların ücretli iş hayatına niye yeterince katılmadıklarını anlamak güçleşir. Hayata bütün olarak bakmak durumundayız. Evlerde ne yaşanıyor ki kadınlar evlerden çıkıp iş arayamıyor. Onları evlerden çıkarmanın yolları nelerdir? Evlerde kadın olmaktan kaynaklanan iş yükleri nasıl hafifletilebilir? Bu soruları sorabiliyorsanız, cevapları bulmak hiç de zor değil. Ev içi işlerin ve bakım hizmetlerinin kadın ve erkek arasında eşit paylaşımı ve kamusal alanda karşılanabilecek hizmetlerin maddi olarak herkes tarafından ulaşılabilir ve kaliteli biçimde sunumu iyi bir başlangıçtır. Burada erkeklere ve devlete iş düşüyor. Toplum yapımız erkeklerin üstün cins olduğunu körükleyen patriyarkal ilişkilerden besleniyor. Farklı dozlarda da olsa her ülkede benzer bir durum var. Ancak ülkeler refah rejimi türlerine ve politikalarına göre ya bu patriyarkal yapıyı güçlendiriyorlar ya da aşındırmaya ve eşitlikçi bir toplum kurmaya çalışıyorlar. Türkiye’de kamu yönetimi; özellikle bakım hizmetlerini yani çocuk, yaşlı, engelli bakımını aile içine havale etmiş durumda. Aile içinde de “anne” ve “eş” olarak kodlanan kadınlara. Böyle bir sistem devam ettiği sürece eşitlikten ve adil olmaktan söz etmek zorlaşıyor. Özetle, eşitlik ve adalet sağlamak devletin görevi ama sadece devlet politikalarına da havale edilmemeli, erkeklerin ve özel sektör firmalarının yapabileceği çok şey var.

Emel Memiş: Ankara Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyesi. Kadın Emeği Çalışan Feminist Araştırmacılar (KEFA) ve Uluslararası Feminist İktisatçılar Birliği (IAFFE) üyesi.

Murat Koyuncu: Boğaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü öğretim üyesi.

Şemsa Özar: Boğaziçi Üniversitesi Ekonomi Bölümü emekli öğretim üyesi. Kadın Emeği Çalışan Feminist Araştırmacılar (KEFA) ve Uluslararası Feminist İktisatçılar Birliği (IAFFE) üyesi.